واکنش به سخنان اشرف غنی؛ آیا افغانستان مهد زبان دری بوده است؟ - بازی های فکری

اشرف غنی در(30 ژانویه 2020) در مراسمی با عنوان گفتمان تاریخ، فرهنگ و هویت ملی در جمع دانشجویان گفته بود: افغانستان مهد زبان دری است. ایران پهلوی زبان بود. ما زبان و ادبیات دری را انکشاف دادیم. حالا [به ما] می گویند ایران شرقی. ای برادر، دزدی هم حد دارد، حد دارد. این حرفها که علاوه بر واکنش شدید کاربران شبکه های اجتماعی مورد طعن اساتید فارسی افغانستانی نیز قرار گرفته دستمایه ای برای توضیحات مفصل بعضی از اساتید زبان فارسی در داخل کشورمان نیز شده است .در ادامه یادداشت دکتر خطیبی را در این باره می خوانید:

زبان فارسی که اینک در ایران و تاجیکستان و افغانستان و بخش هایی از بعضی کشورهای دیگر بدان سخن می گویند، از گذشته های دور در پهنۀ گسترده ای از قارّۀ آسیا رواج یافت و به ویژه در سه کشورِ مذکور، سخن سرایان برجسته ای ظهور کردند و با خلق آثاری گرانسنگ، این زبان را نیک پروراندند. رودکی قافله سالار سخن پارسی از تاجیکستان امروز برخاست، فردوسی و سعدی و حافظ از ایران امروز و نظامی گنجه ای از گنجه در کشور آذربایجان کنونی و مولوی خداوندگار شعر فارسی از بلخِ افغانستان که آثار شکوهمند خود را در قونیه در کشور ترکیۀ فعلی خلق کرد. نکتۀ شایان توجّه این است که زبان فارسی خود ظرفیت های لازم را داشت تا در این گستره به عنوان زبان معیار شناخته گردد، نه آنکه به زورِ سرنیزۀ حکومت گران بر اقوام مختلف تحمیل گردد. بعد از اسلام، حکومتی یک پارچه بر سراسر ایران فرمان نمی راند و امیران و شاهان مختلفی در گوشه و کنار کشور حکم می راندند، ولی زبان فارسی و فرهنگ دیرین ایرانی، مردمان این نواحی را به یکدیگر پیوند می داد. عنصری در بلخ و فرّخی در سیستان، هردو در حوزۀ جعرافیایی خراسان بزرگ شعر فارسی می سرودند و قطران در آذربایجان شعر آنان را می فهمید. سعدی و حافظ در شیراز شعر فارسی می سرودند و امیرخسرو دهلوی در دهلی و در این شهرها فرمانروایان مختلفی فرمان می راندند.

طی سال های اخیر این بحث داغ درگرفته است که هریک از کشورهایی که روزگاری مهد زبان فارسی بودند - و بعضی هنوز هم هستند- مفاخر زبان فارسیِ قلمرو خود را از خود می دانند. مثلاً هم تباران و هم زبانان بلخی ما، مولانا را از آن خود می دانند و یا تاجیکان عزیز رودکی را و یا برادران ما در کشور آذربایجان و گنجوی های عزیز، نظامی را و در این میان هم وطنان ایرانی ما از این موضوع سخت دلخور می شوند و من در شگفتی فرومی مانم اندر این باب. باید از اینان پرسید: اگر شما بلخی بودید و هم ولایتی مولانا، آیا این خداوندگار زمان و زمین را از خود نمی دانستید و به او افتخار نمی کردید!؟ بلخیان حق دارند، همانگونه که تاجیکان هم حق دارند رودکی را از آنِ خود بدانند. گنجه ای ها هم حق دارند. برادران ترک زبان ما در قونیه هم حق دارند که مولانا را از خود بدانند. مگر مولانا بیشتر عمر خود را در قونیه سپری نکرد!؟ مگر شاهکارهای خود را در آن دیار خلق نکرد!؟ ما ایرانیان هم حق داریم مولانا را از خود بدانیم و نظامی و رودکی را که در گسترۀ ایران بزرگ بالیده بودند. تازه این خداوندگار ما، مولانا آنقدر بزرگ و شکوهمند است که اگر ده ها کشور دیگر هم او را از خود بدانند و از قبیلۀ خود، هیچ کم نیاورد و ما ایرانیان هم باید از این رخدادها خرسند باشیم تا دلخور. هرات و بلخ و خجند و بخارا پارۀ تن ماست. هرات یا اصفهان، بلخ یا شیراز. چه فرقی می نماید!؟ اشکال زمانی پیش می آید که کشورهای مذکور مفاخر بزرگی را که زمانی به ایرانِ بزرگ تعلّق داشتند اختصاصاً از آنِ خود بدانند و لاغیر.

چند روز پیش (8 بهمن 1398/ 28 ژانویۀ 2020)، آقای روحانی، رئیس جمهور ایران در خصوص کشور افغانستان و افغانستانی ها با بیان و لحنی سخت نامناسب سخن گفت. بی آنکه وارد جزئیات موضوع شوم، باید بگویم که کارِ آقای روحانی به هیچ روی قابل دفاع نبود، هم چنانکه نوع برخورد ما ایرانی ها با مهاجرین افغان در ایران هم در بسیاری موارد قابل دفاع نیست. از آن سو، شاه حسین مرتضوی، مشاور فرهنگی رئیس جمهوری افغانستان پاسخ مناسبی به آقای روحانی دادند. اما سخنانی از اشرف غنی، رئیس جمهور افغانستان با بیان و لحن نامناسبی نقل شده است که آن هم به هیچ روی قابل دفاع نیست. گزارش کوتاهی از سخنان ایشان را که به نظر می رسد در واکنش به سخنان آقای روحانی، گفته شده است، می آوریم و در سرانجام چند نکتۀ مهم را دربارۀ این سخنان یادآور می شویم:

اشرف غنی چند روز پیش گفته بود: افغانستان مهد زبان دری است. ایران پهلوی زبان بود. ما زبان و ادبیات دری را انکشاف دادیم. حالا [به ما] می گویند ایران شرقی. ای برادر، دزدی هم حد دارد، حد دارد.

بهتر است سیاستمداران سیاست ورزی نمایند و کار پژوهش ادبی را به اهل آن واگذارند. دربارۀ زبان دری و خاستگاه آن دو کتاب عالمانه از بقیه مهمتراند: یکی به قلم ژیلبر لازار، ایران شناس نامدار فرانسوی با عنوان شکل گیری زبان فارسی و دیگری به قلم بزرگترین زبان شناس ایرانی، استاد دانشمند من، دکتر علی اشرف صادقی با عنوان تکوین زبان فارسی. بر پایۀ این پژوهش ها، سخنان اشرف غنی متأسفانه با اسناد و شواهد تاریخی هم خوانی ندارد. خاستگاه زبان دری نه افغانستان است و نه تاجیکستان و نه حتی ایران امروزی، بلکه مهد زبان فارسی یا دری، مداین، تختگاه ساسانیان بوده که اینک در کشورِ عراق واقع است.

دری منسوب است به در، یعنی درگاه و منظور از درگاه، دربار شاهان ساسانی و پایتخت آنها مداین است و زبان دری که در شهرِ مداین رایج بود، خویشاوندِ نزدیکِ زبان پهلوی یا گویشی از آن محسوب می شد. در اواخر دورۀ ساسانی، سپاهیان ایران طی لشکرکشی هایی به شمال و شمال شرقی ایران برای مقابله با اقوام صحراگرد که برای تاخت و تاز و غارت شهرهای پرنعمت خراسان بدانجا سرازیر می شدند، زبان دری را با خود به خراسان بزرگ بردند و همین زبان به تدریج جای زبان های بومی را در آن مناطق گرفت و خود با بعضی عناصر محلّی درآمیخت. بعدها همین زبان سراسر ایران را درنوردید و جای زبان های دیگر ایرانی را گرفت و زبان معیار شد. بنابر این، بعد از اسلام، زبان معیارِ مردم در سراسر ایران که افغانستان و تاجیکستان امروزی هم بخش هایی از آن محسوب می شدند، فارسی بود و تقسیم بندی زبان فارسی به زبان تاجیکی در تاجیکستان و دری در افغانستانِ امروزی محصول دوران اخیر است. درست است که زبان ایرانیان، پهلوی یا درست تر پارسیگ بود، ولی باید به این نکته توجه داشت که این زبان در دورۀ ساسانی و حتی اوایل دورۀ اسلامی زبان نوشتار بود نه گفتار و زبان گفتار همان دری بود. پس از متروک شدن زبان پهلوی و خط آن، ایرانیان زبان گفتاری دری یا فارسی یا فارسی دری را به خطِّ مأخوذ از عربی نوشتند و همین زبان و خط در سراسر ایرانِ آن موقع، از جمله افغانستان و تاجیکستان امروزی رواج یافت. بنابر این، این سخن اشرف غنی که افغانستان مهد زبان دری است و ایرانی ها نام دری را از افغانستانی ها دزدیدند، از بُن نادرست است. کدام دزدی!؟ ابن مقفع در قرن دوم هجری به تصریح می گوید: دری زبان شهرهای مداین است.

نگارندۀ این سطور نمی داند چه گروهی از ایرانیان به افغانستان گفته اند ایران شرقی و اگر هم گفته باشند، قطعاً خطا نموده اند و حق با اشرف غنی است. بحث های تاریخی را نباید با بحث های مربوط به تشکیل کشورهای مستقل امروزی درآمیخت. به لحاظ تاریخی، زمانی که ایران و افغانستان و تاجیکستان درون کشوری واحد با مرزهای تعیین و شناخته شده ای بودند، می توان در بحث های تاریخی، افغانستان امروزی را ایران شرقی نامید، ولی امروزه، هر سه کشور هویت مستقلّی دارند و باید به این هویت مستقل احترام گذاشت. اینکه هریک از این کشورها چه سهمی از میراث فرهنگی و تمدنی ایران کهن را در خود جای داده اند، نباید در نوع نگاه ما به هویت مستقلِ آنها تأثیر بگذارد. شایسته است که هر سه کشور که قرن ها زبان و ادبیات و فرهنگ مشترکی آنها را به یکدیگر پیوند داده است، به دنبال انکشاف راه هایی برای هم گرایی بیشتر باشند تا واگرایی. روزی فرامی رسد که مرزهای مصنوعیِ میان کشورهای فارسی زبان کم رنگ و در کم رنگ تر می گردد و مردمان این کشورها با وجودِ داشتن هویت مستقل، به یکدیگر نزدیک و نزدیک تر می شوند و چون گذشته غم ها و شادی های خود را با یکدیگر تقسیم می نمایند و دردهای مشترک را فریاد می زنند.