خبرنگاران تاریک و روشن روزگار چهارباغ اصفهان - بازی های فکری

جهت دریافت خدمات طراحی محوطه باغ و ویلا ایرانی با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. گروه آبان با سالهای تجربه طراحی معماری و ساخت و مشارکت در پروژه های کوچک و بزرگ بهترین انتخاب جهت مشاوره و اجرا میباشد.

پا به پای نهر، آب از پله ها جاری می شود، به حوض ها می ریزد، باز جاری می شود، افشان می شود، راه می پیماید و تن به صافی سنگهای صیقلی بستر و حوض ها می سپارد. جوششی در آمدن و رسیدن. آرام دریافت و باز به حرکت آمدن. آبی که راه می سپارد در هفت منزل و هفت حوض و از آنجاست که به گوهر وجودی خویش باز می شود؛ به زاینده رود.

نهر از میانه چهارباغ به زاینده رود روان می شود. چهارباغ، هفت حوض است و هشت باغ با فلسفه وجودی اش یعنی آب. جایی برای گردهم آمدن، تفرج کردن و دل به تماشا دادن. تماشای چهارباغ آمیخته با حرکت و سکون است؛ حرکت و سکونی که رمز سر زندگی و جریان چهارباغ است و یکی بدون دیگری یعنی کالبد بی جان چهارباغ.

نهر آب و آبگیرها و افکن افکن ها در میان چنارهای به صف شده در این سو و آن سو، خط میانی منظر چهارباغ را تشکیل می دهند و دو دیگر معبر در دو سوی خیابان محل آمد و شد پیاده ها و سواره هاست. باغ های دلگشای چهارباغ و سر درهای با ابهت آنها در تقارن با هم و توازن با حوض های میانی، چهارباغ را موزون تر و هماهنگ تر می نماید.

این اما تصویری از نیمه چهارباغ است؛ آنجا که با زاینده رود چلیپا می شود و می رود تا با در بردریافت دو هفت باغ دیگر به باغ عباس آباد در آن سوی زاینده رود برسد؛ از باغ نقش جهان در شمال زاینده رود به باغ عباس آباد در نیمروز آن با گذر از پل سنگی ای که این دو چهارباغ را به هم متصل می نماید و شاید هم از این روی به چهارباغ شهره شده است.

چهارباغ صفوی در تمام دورانی که پشت سر گذارده دچار تغییر و تحول بوده، در قاجار دچار زوال شده، باز احیا شده و دوباره رو به افول گذارده و باز از در دیگر رو به حیات رفته. هشت باغ و یا به تعبیری یازده باغ پیرامون چهارباغ به همراه سردرها و کوشک هایشان در گذر زمان رو به ویرانی رفتند. قاجار دوران این گذار بود و پهلوی باز پرده ای دیگر از حیات چهارباغ را متبلور می نماید.

پرده ای دیگر در چهارباغ

در دوران پهلوی باغ ها جایشان را به هتل ها و کافه ها می دهند، سینماها، پاتوق های اجتماعی. اینبار عصر نو و تجددگرایی، رنگ خود را بر چهارباغ می زند و باز حیات اجتماعی چهارباغ جان دیگر می گیرد. هتل جهان اولین هتل مدرن اصفهان در غرب چهارباغ شکل می گیرد و بیست سال مرکز تئاتر اصفهان می شود. پیش از آن اما نمایش پرده هایی از رستم و سهراب در این هتل شهره بود.

چهارباغ به مرور سینماها، کافه ها، مغازه های صنایع دستی ممتاز و کتابفروشی ها را در خود جای می دهد. این بار باغ های صفوی نقش شان را در سکون و حرکت مردم در چهارباغ به مراکز فرهنگی و اجتماعی دوران جدید می دهند.

چهارباغ صفوی تصویر صفوی اش را از دست می دهد. کف صفوی، زیر بسترسازی های قاجار و پهلوی مدفون می شود اما چهارباغ باز هم به حیات اجتماعی خود ادامه می دهد گرچه تصویر کالبدی اش دچار تغییر و گسست می شود.

زوال چهارباغ حاصل نگاه کالبدی مدیران شهری اصفهان

در نیم قرن اخیر و به مرور در تکوین و توسعه شهر اصفهان، نقش فرهنگی چهارباغ رنگ می بازد. تغییرکاربری مکان های فرهنگی و اجتماعی و ظهور ارزان فروشی ها، دوران دیگر از زوال چهارباغ را نمایان می نماید. دورانی که مدیران شهری به فکر احیا دوباره چهارباغ افتادند و عملیات بدنه سازی را در چهارباغ کلید زدند. بدنه ای که به گفته کارشناسان حاصل نگاه کالبدی صرف و یا نگاه از بالا به پایین به چهارباغ بود.

یک ردیف از مغازها در دو طبقه، به جای سر در تاریخی هشت بهشت بر پاشد و هیچ گاه نتوانست رونق بگیرد و مردم را به خود بکشاند. در ادامه، پیاده راه سازی چهارباغ، پروژه دیگری بود که در سه سال اخیر از سوی شهرداری عملیاتی شد.

پیش از این پیاده راه سازی چهارباغ اولین بار در سال 53 در طرح جامع اصفهان از سوی شرکت مشاور ارگانیک مطرح شده بود و پیرو آن خیابان هایی موازی با چهارباغ در جهت کاستن ترافیک چهارباغ برنامه ریزی و عملیاتی شد؛ خیابان هایی که خود بعدها به محل ترافیک تبدیل شدند و نتوانستند باری از ترافیک چهارباغ کم نمایند.

از صفر تا صد نوسازی چهارباغ و نقدها گسترده

بعدها در اواخر دهه هشتاد شرکت مشاور باوند مطالعات پیاده راه سازی چهارباغ را در بازنگری طرح تفضیلی بر عهده گرفت. مطالعاتی که بعد از چهار سال نتوانست به طرح تبدیل شود و سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان بعدها با استفاده از این اطلاعات، طرح پیاده راه سازی چهارباغ را عملیاتی کرد. طرحی که در فاز اول موجی از نقدها کارشناسان معماری، شهرسازی و میراث فرهنگی و باستان شناسان را درپی داشت.

به گفته کارشناسان، طرح سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان فاقد مطالعات جامع اجتماعی و فرهنگی بود و این نهاد شهری شتابزده پس از گودبرداری ها بدون مطالعات باستان شناسی اقدام به سنگفرش محورهای کناری کرد. با رسانه ای شدن و موج اعتراضات کارشناسان و دانشگاهیان، پروژه متوقف شد.

توقف پروژه سازمان نوسازی و بهسازی در چهارباغ زمان زیادی طول نکشید و با تشکیل کمیته عالی چهارباغ بنا شد کار در محور میانی با مشورت و حساسیت بیشتر پیش برود. کمیته عالی چهارباغ به ریاست شهرداری ترکیبی بود از معاونین شهرداری، اعضای شورای شهر و کارشناسان.

در همین بین طرح شهرداری برای محور میانی در حال آنالیز در میراث فرهنگی کشور بود، کارشناسان شهرسازی و میراث فرهنگی معتقد بودند چهارباغ برنامه زمان بری ست و باید از اقدامات شتابزده جلوگیری کرد اما شهرداری اصفهان چندصدایی کارشناسان در اصفهان را عامل کندی فرایند آنالیز طرح میانی چهارباغ در سازمان میراث فرهنگی می دانست، عاقبت اما با نظرات مخالف و گه گاه چکش کاری های میراث تهران کار در محور میانی هم پیش رفت.

عملیات باستان شناسی بعد از آنکه قسمت های زیادی از چهارباغ را نونوار کرد، در بخش باقی مانده محور میانی، از سر گرفته شد.

به اعتقاد باستان شناسان، کاوش ها و مطالعات باستان شناسی در چهارباغ در این سال ها جدی و مستمر نبود. میراث فرهنگی اصفهان اما مدعی است که کف چهارباغ را طی پنج فصل تا کنون کاویده و چیز زیادی از چهارباغ صفوی باقی نمانده است.

در ادامه کار در محور میانی دو حوض ساخته شد و حوضی دیگر در مقابل یافته های کاخ جهان نما در حال ساخت است. حوضهایی که به گفته سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان مجوزهای وزارت میراث فرهنگی را دارد و با حفظ لایه های زیرین بر روی بستر امروزی احیا می شوند.

از چهارباغی که در کالبد جان و زندگی دارد

چهارباغ در کشاکش زمان راه سپرده و هر زمان به فراخور دوران پوست انداخته، زندگی از سر گرفته، فرسوده شده، گسسته شده، اما زنده بوده و از فراز و نشیب زمان به اینجا رسیده. زنده از آن جهت که پویا بوده، در آن حرکت بوده، استفاده می شده، در معرض نگاه و برخورد بوده و هم از این رو خود را به فراخور دوران بازسازی می نموده است.

محمود درویش، عضو انجمن مفاخر معماری ایران معتقد است باید به حافظه تاریخی مردم احترام گذاشت. بنابراین به باور او چهارباغ در ذهن ما همان چیزی ست که از دوران پهلوی اول و دوم باقی مانده بود نه آن چیزی که شهرداری در حال بازسازی آن است: چهارباغ در طول تاریخ تغییراتی به تناسب عملنمودها داشته است. در زمان صفویه یک تفرجگاه به همراه باغ های سلطنتی پیرامونی و آبراهه ای در وسط، جهت آبیاری آن باغها بوده است.

وی ادامه داد: در دوران قاجار مثل بقیه آثار صفوی این باغ ها تخریب می شوند و باز از دوران پهلوی بافت تجاری از مناطق بازار به کنار چهارباغ جابه جا می شوند و بدین ترتیب چیزی که برای ما به ارث رسیده چهارباغی است که در دوران پهلوی دوم شکل گرفته و کم و بیش به جامانده های آثارش همین است که در چهارباغ می بینید.

شخصیت چهارباغ در پهلوی اول و دوم، فرهنگی، تفرجگاهی، تجارتی بوده؛ جایی که سینماها و کتاب فروشی ها را در کنار هم داشت.

درویش شهرساز است و نگاهش به شهر و چهارباغ نگاه به موجودی است که در کالبدش جان و زندگی دارد. آمیزه ای از فرایند سیر و تکامل موجودی که زندگی می نماید و با شرایط، چهره و رفتارش تغییر می نماید.

درویش در گفت و گو با خبرنگار خبرنگاران درباره چهارباغ گفت: نباید تاریخ را پاک کنیم و جایش یک چیز دیگر بگذاریم. تاریخ آن چیزی است که رخ داده و ساخته شده است. تغییر کاربری ها آنقدر مهم نیست؛ همه آنها تابع جریانات مالی و عرضه و تقاضا هستند. مهم کالبدی است که هم زمان با تغییرات مالی و اجتماعی که اتفاق می افتد خودش را تطبیق می دهد.

حفظ و نگهداری، تنها راه نجات چهارباغ

به باور این شهرساز هم بازسازی تاریخی غلط است هم تخریب آنچه موجود است. درویش در این رابطه اضافه نمود: ساختن میدان عتیق یا چهارباغ صفوی غلط است. شهر یک موجود زنده است، تغییرات بطئی دارد و بنابراین ما نباید آن را تسریع کنیم. اینها همه ناشی از تصمیمات شخصی و فوری ست که مدیران ما می گیرند.

درویش در ادامه از لزوم حفظ، نگهداری و مرمت ساختمان ها، مراکز تفریحی و فرهنگی در چهارباغ گفت؛ کاری که باید به جای بازسازی در چهارباغ انجام شود.

وی گفت: چیزی که در جهان مرسوم است حفظ و نگهداری و مرمت چنین آثاری ست و بنابراین هرگونه دخل و تصرف بیش از حد، در جهت تغییر هویت چهارباغ خواهد بود.

تکرار یک الگو در بدنه ها، بلایی دیگر بر سر چهارباغ

عضو انجمن مفاخر معماری ایران با اشاره به بدنه سازی شرقی در سالهای گذشته و حالا در ماه های اخیر معرفی الگوهایی از بازسازی مغازه های تجاری در بدنه غربی به خبرنگاران گفت: متاسفانه در بدنه غربی و چند مورد در بدنه شرقی آغاز به بازسازی و الگوهایی را معرفی کردند که اگر قرار باشد همه بازسازی ها به این شکل باشد، این بدتر از تخریب و بازسازی بدنه شرقی خواهد شد. در زمان حاضر بیش از دو الگو در چهارباغ به صورت آجر اجرا شده که فی نفسه خیلی بد نیست ولی تکرارش می تواند بسیار غلط باشد.

درویش با تاکید بر این که تکرار یک الگو در مقیاس زیاد در چهارباغ می تواند خطرناک باشد اضافه نمود: این تنوع و حفظ آثار باقی مانده یکی از اصولی ست که باید به آن وفادار باشیم. چهارباغ را نباید تخریب و بازسازی کنیم بلکه باید حفظ و نگهداری و مرمت کنیم و اگر احتیاج به ساخت و ساز جدید هست باید هماهنگ با بستر و زمینه، بازسازی کنیم نه اینکه فرم ، شکل و مصالح جدید در چهارباغ ایجاد کنیم.

فرصت های زیادی در تمامی خیابان های شهر داریم که از نظر معماری خودنمایی کنیم ولی در یک مجموعه ثبت شده تاریخی که هویت یک شهر بلکه یک مملکت است این کار درست نیست. این نظر درویش است و در این باره بیان داشت: اگر می خواهیم کارکتر تاریخی چهرباغ را حفظ کنیم، ساختمان هایی که اکنون موجود است مثل بالکن ها، ایوان ها، مغازه ها و جرزهای آجری باید تمیزسازی، مرمت و استفاده بشوند تا آن چیزی که در خاطر همه مردم هست و به عنوان چهارباغ شناخته شده حفظ شود.

از سنگفرشهای بی کیفیت تا محدودیت برای عابر پیاده

درویش در خلال صحبت هایش گریزی هم به کف سازی چهارباغ زد، کف سازی ای که قرار بود برای عابر پیاده باشد. از نگاه این شهرساز کف سازی شهرداری در چهارباغ برای عابر پیاده محدودیت خطی ایجاد نموده است و آزادی حرکت عابر را گرفته است.

وی به خبرنگار خبرنگاران گفت: وقتی معبری را صرفا پیاده راه می نمایند این با معبری که برای اتومبیل پیش بینی شده متفاوت است. در معبر پیاده آزادی حرکت عابر بایستی در نظر گرفته شود.

وی اضافه نمود: فارغ از اینکه کیفیت اجرای کف فرش چهارباغ بسیار بد و غلط بوده و دائم مجبور هستند آنها را تخریب و تعویض نمایند، در واقع برای عابر پیاده همان خیابان ماشین رو سنگفرش شده و یکسری جدول ها، پل ها و محدودیت هایی که قبلا هم بوده حالا بیشتر نموده اند. این در حالی ست که معبر عابر پیاده باید فارغ از خط و خطوط تعیین و اختلاف سطح های زیاد باشد.

همه حرف های کارشناسان از شهرساز و معمار تا باستان شناس و مرمت دان این بود که مدیران برای تصمیمات شان در چهارباغ تامل نمایند. حرف هایی که به زعم مدیران شهری مانع تراشی بر سر را پروژه پرحاشیه چهارباغ بود.

درویش گفت: اشتباه اینجاست که اول می بریم بعد اندازه می گیریم. حرف این بود که برای تصمیم در چهارباغ تامل و برنامه ریزی کنید.تمام خدمات زیربنایی را برای پنجاه سال آینده تامین و بعد اقدام به سنگفرش کنید نه اینکه اول سنگفرش کنید و بعد به این فکر کنید که چطور باید چراغ ها را بگذارید و از کجا کابلش را بکشید، یا مغازه ها اگر خواستند بازسازی نمایند چگونه تامین آب، فاضلاب، برق و گاز نمایند.

چهارباغ را با داشته هایش حفظ کنیم

میراث دار تاریخ صفویه تجربه تلخ بدنه شرقی را به دوش می کشد؛ لباس نافرمی که به تنش زار می زند و امروز همه معترف به آن اند. نوعی از ناکارآمدی در اجرا که انگار یک سوی چهارباغ را بی حس و لمس نموده. با این همه به تعبیر کارشناسان امروز تن چهارباغ رنجورتر از همواره و زخمی از تصمیم گیرهای عجولانه باز معلوم نیست چه سرنوشتی در انتظارش باشد. آنها معتقدند حالا که کف سازی پیش رفته، باید در خصوص بدنه ها بیشتر تامل کرد و دوباره اشتباهات گذشته را تکرار نکرد.اینکه نوسازی و بازسازی چاره احیا چهارباغ نیست و باید چهارباغ را با داشته هایش زنده نگه داشت.

علیرضا جعفری زند، باستان شناس نیز با اشاره به فراز و فرود چهارباغ در دورانی که بر این گذر تاریخی گذشته به خبرنگاران گفت: چهارباغ بعد از صفویه دستخوش حوادث مختلف بود. در ابتدا قلع و قمع باغ ها و سردرها بود و در اواخر قاجار و اوایل پهلوی یکسری گاراژها درست کردند که دو مورد از آنها را می توان نبش کوچه سپاهان و دو مورد دیگر در سوی دیگر چهارباغ نرسیده به دروازه دولت دید.

جعفری زند با اشاره به تحول چهارباغ در طول زمان اضافه نمود: بارها به اعضای شورای شهر اصفهان گفته ام که نه تنها سردر خیمه گاه باید مرمت شود بلکه این گاراژها که سردرهای آجری و ستون های اواخر دوران قاجار را دارند باید حفظ شوند.

ایوانها و تراس های چهارباغ را دریابیم

جعفری زند معتقد است مسئله چهارباغ فقط مسئله حوض ها نیست بلکه بدنه ها هم مهم است و باید جدی تر درباره آنها تصمیم گیری شود: در زمان رضا شاه آغاز شد به تقلید از معماری اواخر قاجار و آن تراس های ستوندار که هنوز از زمان ناصرالدین شاه تا زمان احمدشاه بود و بدین ترتیب بدنه سازی چهارباغ را سامان دادند وبناهایی که مربوط به اوایل پهلوی ست مثل هتل جهان یا مسافرخانه پرواز و بعضی تراس های ستوندار با همین نگاه در بدنه های چهارباغ ساخته شدند.

وی اضافه نمود: بعد ازرضاشاه و جنگ جهانی دوم بود که ساخت وسازهای ناموزن آغاز شدند و آنها را به چهارباغ خوراندند.

جعفری زند معتقد است چهارباغ باید پاک سازی شود تا شکل اصلی اش را پیدا کند. این فعال میراث فرهنگی در اصفهان اشاره ای به مراکز فرهنگی در دوران پهلوی کردو گفت: در سال های گذشته تئاتر اصفهان را از بین بردند. در چهارباغ دو تئاتر اصفهان داشتیم؛ یکی تئاتر اصفهان بود در محل دروازه دولت و دیگری در پایین هتل آمریک یا همان هتل جهان.

وی اضافه نمود: در هر دو بدنه غربی و شرقی چهارباغ شواهد زیادی داریم که اینها جز اولین ها بودند. به عنوان مثال درست در مقابلهتل جهان در آن سوی چهارباغ یعنی در راستای مدرسه چهارباغ اولین سینمای اصفهان،سینما ایران بود. در چهارباغ سینمای روباز داشتیم و هنوز هم زمین این سینما موجود است. متاسفانه بخش هایی از این مراکز فرهنگی از بین رفته اند اما آنچه از بناهای اواخر قاجار و اوایل پهلوی در چهارباغ باقی مانده باید حفظ شوند.

آن طور که به نظر می رسد،حالا چهارباغ پیکر بی جانیست نه از این رو که دوران زیادی را از سر گذرانده که به واقع در همه دوران ها پوست انداخته و زندگی از سر گرفته بلکه از این رو که امروز تنش زخمی آزمون ها و خطاهاست. از هر سو زخمی برداشته و وصله ناجوری خورده. وصله پینه ها امروز بر تن چهارباغ جیغ می کشند، از جلد چهارباغ بیرون می زنند و در فضای مبهم در و دیوار و بدنه ها گم می شوند. چهارباغ کالبدی ست که در آن روح دمیده شده بود. فلسفه وجودی و سرزندگی اش آمیزه ای از عناصر باغ و حیات اجتماعی ست؛پیکری که اگر امروز در آن روح نباشد زنده نمی ماند! هرچقدر که آن را به لباس دیگر درآوریم و سر و رویش را بزک کنیم.